ખેર ( [Acacia pennata])

ખેર એ  એક કાંટાળું, આછા પીળા ફૂલો વાળુ, આખા ભારત માં આસાનીથી જોવા મળતું ક્ષ્રુપ છે.

ગોરડ ( [Acacia senegal])

કરંજ (Indian Beech Tree [Millettia pinnata earlier Pongamia pinnata ])

મધ્યમ કદનું, નદી નાળાં કે ભેજવાળી જગ્યાએ જોવા મળતું, ચળકાટવાળાં લીલાં પાન ધરાવતું, ઝડપી ઉગનારું વૃક્ષ છે. તેનુ લાકડું બોબીન અને રમત ગમતનાં સાધનો બનાવવામાં તથા તેનાં પાન પાલા તરીકે વપરાય છે. તેના મુળમાંથી આંખ તથા ચામડીના રોગની દવા બનાવવામાં આવે છે. તેના બીજમાંથી અખાદ્ય તેલ મળે છે. જે ચર્મ-ઉદ્યોગ, સાબુ, મીણબત્તી તેમજ દવા બનાવવામાં વપરાય છે. તેના બીજનો ખોળ ખાતર તરીકે, ઢ઼ોર-દાણ તરીકે તથા જંતુનાશક તરીકે વપરાય છે. 

સાદડ અથવા અર્જુન સાદડ ( [Terminalia arjuna])

કરમદા (Black Currant or Conkerberry or Bush Plum [Carissa spinarum earlier Carissa congesta])

આ કાંટાઝાંખરા પ્રકારનુ વૃક્ષ ભારતનુ મૂળ વતની હોવાનું મનાય છે.  બારેમાસ લીલું અને પ્રતિકૂળ હવામાનમાં ટકી શકતુ નાના વ્રુક્ષ પ્રકારનુ ઝાડ છે. તેનાં પાન લીલાં ચમકદાર હોય છે. તેનાં ફૂલ સફેદ અને સુવાસિત હોય છે. તેની ડાળીઓ પર ૧ થી ૩ સેન્ટીમીટર લાંબા કાંટા હોય છે.  

આ ઝાડની ખૂબી એ છે કે તે પડતર અને ખરાબા વાળી હલકી જમીન પર પણ ઉગાડી શકાય છે. કરમદાના ફળ કાચા અને પાકા બન્ને અવસ્થામાં વાપરી શકાય છે. કાચા ફળ અથાણા બનાવવા માટે ખૂબ જ ઉપયોગી છે અને સ્વાદિષ્ટ અથાણુ બને છે. 

 આ છોડ એક કરતા વધુ થડ ધરાવતો હોય છે અને અડધાથી માંડી ને ૩ મીટર સુધી વધી શકે છે. આ વૃક્ષના ઘટાટોપ ઉગાવાને ગીર ના માલધારીઓ "કરમદીનો ઢુંવો" કહે છે. ઉનાળામાં ગીર માં જ્યારે મોટા ભાગની લીલોતરી સુકાઈ ગઈ હોય ત્યારે ફક્ત આ વૃક્ષ જ ગીર ના સિંહો ને શીતળતા બક્ષે છે.

 

ગુગ્ગળ (Salai [Commiphora wightii])

"ગુગ્ગળ" શબ્દ સાંભળતા જ આપણા ચિત્તમાં એક ચીર-પરિચિત મહેક પ્રસરી જાય છે. હા, ધૂપ માટે વપરાતો એ પદાર્થ જે વૃક્ષ પર ઉગે છે તેને પણ ગુગ્ગળ કહે છે. 

ગુગ્ગળ સાધારણ ઉચાઇ ધરાવતું પાનખર પ્રકારનું વૃક્ષ છે. સામાન્યપણે એની ડાળીઓ જમીન તરફ નીચે જુકતી જોવા મળે છે, થડ મોટેભાગે ૩ થી ૫ મીટર જેટલું લાંબુ અને રાખોડી રંગનું હોય છે. 

 

આ વૃક્ષ ૯ - ૧૫ મીટર જેટલું ઊંચું થાય છે. પાંદડાઓ કંઈકઅંશે લીમડા ના વૃક્ષના પાંદડાઓને મળતા આવે છે.

કડાયો [Sterculia urens]

કડાયો એ માધ્યમ કદનું પાનખર પ્રકારનું ઝાડ છે જે ઊચાંઈ માં ૧૫ મીટર જેટલું વધે છે અને ઓછા વરસાદવાળા કે રણ જેવી આબોહવા ધરાવતા વિસ્તારોમાં ટકી શકે છે. 

ગીર માં અલભ્ય અને ઊડીને આંખે વળગે એવું વૃક્ષ જો કોઈ હોય તો તે છે કડાયો. આ વૃક્ષને સફેદ વૃક્ષ પણ કહેવાય છે. પાનખર ઋતુ પછી ડાળીઓ અને થડોનો રંગ સફેદ ગુલાબી થાય છે. પાન ગુલાબી-લીલા રંગનાં લંબગોળ તથા છાલ ચાઠાવાળી ઉખડેલી જોવા મળે છે. આ વૃક્ષમાંથી નીકળતો ગુંદર કડાયા ગુંદર તરીકે ઓળખાય છે અને તે રંગકામ તેમજ દવાઓમાં ખૂબ જ ઉપયોગી છે.

આ વૃક્ષના ફૂલો રંગે લીલાશ પડતા પીળા, ૪ થી ૬ રોમકુંપ ધરાવતા, લગભગ અઢી સેન્ટીમીટર ના ધેરાવાવાળા અને અવ્યવસ્થિત ઝૂમખાં માં ઉગે છે. જાન્યુઆરી થી માર્ચ મહિના દરમ્યાન ફૂલો આવે છે. 

અને એપ્રિલ / મે મહિના દરમ્યાન ફળો લાગે છે. 

આ વૃક્ષ ને ઊગવા માટે સુકો અને ઉષ્ણ કટીબંધીય વિસ્તાર માફક આવે છે.  
એક સમયે ભાવનગર પાસેનાં માળનાથ મહાદેવ પાસે એક સાથે ૭ થી ૮ કડાયા નાં વૃક્ષ ખુબ સુંદર અને મનમોહક વાતાવરણ સર્જાતા હતા.

ઘાબાજરીયું (Lesser Indian Reedmace – [Typha angustata ])

ઘાબાજરીયું એક કે એક કરતા વધુ વર્ષનું આયુષ્ય ધરાવતી, જલપ્લાવિત વિસ્તાર, તળાવ કે નદી-કિનારાના છીછરા પાણીમાં ઉગતી, અને દેખાવમાં ઘાંસ જેવી લાગતી વનસ્પતિ છે. ઉચાઈમાં તે દોઢથી બે મીટર જેટલી વધી શકે છે અને તેના પાન ૫ થી ૧૨ મીલીમીટર પહોળા થાય છે.

નર અને માદા ફૂલ એકજ ડાળખી ઉપર લાગે છે અને થોડા વખતમાં નર ફૂલો ખરીને હવામાં ફેલાઈને માદા ફૂલોને ફળાવે છે. નર ફૂલ ખરી ગયા પછી ડાળખી ને છેડે એક ટૂંકો અણીયાળો ભાગ બાકી રહી જાય છે જ્યારે નીચે નું માદા ફૂલ (જે ડૂંડા જેવું દેખાય છે) ૧૦ થી ૪૦ સેન્ટીમીટર જેટલું લાંબુ અને ૧ થી ૪ સેન્ટીમીટર જેટલું પહોળું થાય છે જેમાંથી લગભગ ૦.૨ મીલીમીટર લંબાઈના રેષાવાળા બીજ હવામાં ફેલાઈને છોડ નો ફેલાવો કરે છે. આ છોડના માદા ફૂલ (અથવા ડૂંડા જેવા ભાગ) માંથી નીકળતો રૂ જેવો પદાર્થ શરીર પર પડેલા ઘા પર જલદી રૂઝ લાવવા માટે બહુ અસરકારક ગણાય છે અને એથીજ આ વનસ્પતિને આવું નામ આપવામાં આવ્યું છે.

પિલુ [Salvadora persica]

પીલુ નું ઝાડ (કે છોડ) વાંકાચૂકા થડવાળું અને ભાગ્યે જ એક ફૂટ કરતા વધારે વ્યાસનું થડ ધરાવતું હોય છે જ્યારે ડાળીઓ ખરબચડી, ધોળાશ પડતી અને છેડેથી જુકેલી હોય છે. મૂળ પાસેના થડનો રંગ રેતી જેવો હોય છે અને અંદરની સપાટીઓ તો એથી પણ હલકા કથ્થાઈ રંગની હોય છે.

તેનામાં સોડમ ની સાથોસાથ તીવ્ર સ્વાદ હોય છે. ભારતભરમાં આ વનસ્પતિની કુમળી ડાળખીઓ નો ઉપયોગ દાતણ તરીકે પણ થાય છે.
આખો ભાલ પ્રદેશ જ્યારે ઉનાળામાં સુકાઈને સુક્કોભઠ્ઠ થઇ જાય છે ત્યારે ફક્ત પીલુડી જ આંખોને શીતળતા બક્ષે છે.